सत्यनारायण शर्मा
नेपालमा पछिल्ला दिनमा अपराधीलाई कारागारमा दिइने सेवासुविधा बारे पुनः बहस सुरु भएको छ। बहसको केन्द्रमा अहिले पूर्व गृहमन्त्री तथा सहकारी ठगी प्रकरणमा दोषी ठहर भएका रवि लामिछानेको नाम आएको छ। उनको समर्थक र केही मानवअधिकारवादी समूहहरूले कारागारमा उनलाई दिइएको कोठा हवादार छैन, उज्यालो छैन, पंखा छैन, एसी चाहिन्छ भन्ने कुरा सार्वजनिक गरेपछि यो विषयमा व्यापक प्रतिक्रिया देखिएको छ।
तर, यहाँ एउटा मूल प्रश्न उठ्छ—अपराधीलाई कारागारमा किन अत्यधिक सुविधा दिनुपर्छ? कारागारको उद्देश्य के हो—अपराधीलाई सजाय दिई अनुशासित बनाउनु कि घरभन्दा बढी आराम र ऐशआरामको वातावरण उपलब्ध गराउनु?
कारागारको मूल उद्देश्य
विश्वका कुनै पनि मुलुकमा कारागारको प्राथमिक उद्देश्य दुईवटा हुन्छः
अपराधीलाई सजाय दिनु र अपराधबाट टाढा राख्नु
सुधार गर्ने अवसर दिनु
नेपालको कानुनमा पनि यही कुरा उल्लेख छ। तर सुधारको अर्थ एसी कोठा, पाँचतारे होटलजस्तो सेवा, वा विलासी जीवन होइन। सुधारको अर्थ हो—कठोर अनुशासन, सीमित सुविधा, र श्रम तथा शिक्षा मार्फत जीवनको मूल्य बोध गराउनु।
पञ्चायत कालदेखि आजसम्मको परिवर्तन
पञ्चायत कालमा नेपालको कारागारको अवस्था निकै खराब थियो।
कैदीलाई भरपेट खाना पाइँदैनथ्यो।
स्वास्थ्य उपचारमा लापरबाही हुन्थ्यो।
शौचालय र सफाइको अवस्था दयनीय थियो—दिसा–पिसाब गर्न पनि लामो समय कुर्नुपथ्र्यो।
कोठा साँघुरो, अँध्यारो र हावाहीन हुन्थ्यो।
पत्रिका पढ्ने, रेडियो सुन्ने, टिभी हेर्ने सुविधा थिएन।
तर समय बदलियो। आज नेपालका अधिकांश कारागारमा पक्की भवन, हावादार र उज्यालो कोठा, शौचालय, खाना पकाउने सुविधा, पत्रिका, रेडियो, टिभी, र स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध छ। यो निश्चित रूपमा सुधार हो, जसले मानवअधिकारको न्यूनतम मापदण्ड पूरा गर्छ।
अत्यधिक सुविधा किन समस्या हो
मानवअधिकारको नाममा यदि कारागारलाई विलासी जीवन बिताउने ठाउँ बनाइयो भने, यसले तीनवटा गम्भीर समस्या ल्याउँछः
अपराधको प्रोत्साहन
यदि कारागार बाहिरको जीवनभन्दा भित्रको जीवन आरामदायी भयो भने केही मानिस अपराध गर्न हिच्किचाउँदैनन्। “अपराध गरेर जेलमा गए पनि आराम पाउँछु“ भन्ने मानसिकता खतरनाक हुन्छ।
न्यायमा असमानता
नेपालका धेरै गरीब कैदीहरू चोरी, ठगी वा हिंसात्मक घटनामा जेलमा छन्, तर उनीहरू विलासी सुविधा माग्दैनन्। तर धनी, नेता वा ठूला व्यापारी जेल पुगेपछि विशेष सुविधा खोज्ने प्रवृत्ति देखिन्छ। यसले कानुन सबैका लागि समान हो भन्ने सिद्धान्तमै चोट पु¥याउँछ।
राज्यको खर्चको दुरुपयोग
करदाताको पैसा अपराधीलाई ऐशआराम दिन खर्च गर्नु अन्याय हो। त्यो पैसा अपराध रोकथाम, पीडितको क्षतिपूर्ति वा समाज सुधारमा खर्च हुनु जरुरी छ।
प्रसिद्ध उदाहरणहरू
नेपालका कैदी जीवनका धेरै उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि धनी र शक्तिशालीले मात्र विशेष सुविधा खोज्ने गर्छन्।
पूर्व मन्त्री टोपबहादुर रायमाझीः आर्थिक अपराधमा जेलमा छन्, तर उनले कहिल्यै पंखा, एसी वा विशेष कोठा मागेको सार्वजनिक रेकर्ड छैन।
संजय सिंह टक्कलाः अपराधमा दोषी ठहर भएर जेलमा बसेका थिए, तर अन्य कैदीसरह जीवन बिताए।
दुर्गा प्रसाईः अस्पताल सञ्चालक र विवादित व्यवसायी, केही समय अघि जेलमा थिए। उनले पनि राज्यले अन्याय गर्यो भनेर विशेष सुविधा मागेको सुन्न पाइएन।
यस्ता कैदीहरूले कानुनको सजायलाई स्वीकारे। तर केही धनी र राजनीतिक प्रभाव भएका व्यक्तिहरू जेल पुगेपछि तुरुन्तै ’मानवअधिकार’को नाममा सुविधा माग्न थाल्छन्।
रवि लामिछाने विवाद
पूर्व गृहमन्त्री लामिछाने सहकारी ठगी प्रकरणमा दोषी ठहरिएका छन्। कानुनअनुसार सजाय काटिरहेका उनलाई समर्थकहरूले कारागारमा एसी वा विशेष सुविधा दिनुपर्ने भन्दै प्रदर्शन गरेका छन्। केही मानवअधिकारवादी समूहले पनि उनको कोठा हवादार छैन भन्ने प्रतिवेदन सार्वजनिक गरेका छन्।
तर प्रश्न उठ्छ—के कारागारमा सबै कैदीलाई एउटै मापदण्ड लागू हुँदैन? यदि हावापानी र स्वास्थ्यको आधारमा सुविधा चाहिन्छ भने त्यो समान रूपमा सबैलाई दिनुपर्छ, केवल चर्चित व्यक्ति वा राजनीतिज्ञलाई मात्र होइन।
मानवअधिकारको सही अर्थ
मानवअधिकार भन्नाले अपराधीलाई पाँचतारे होटलजस्तो सुविधा दिनु होइन, बरु न्यूनतम जीवनको अधिकार सुनिश्चित गर्नु हो—
पर्याप्त खाना
सफा पानी
स्वास्थ्य उपचार
सुरक्षित र सफा आवास
शौचालय सुविधा
यी भन्दा बाहिरका विलासी सुविधा (एसी, टेलिभिजन, व्यक्तिगत सेवक, महँगा बेड आदि) कारागारको उद्देश्य विपरीत हुन्छन्।
गरिब र धनी कैदीबीचको भेदभाव
नेपालको वास्तविकता के छ भने—
गरिब कैदीलाई न्यूनतम सुविधा पाउन पनि संघर्ष हुन्छ।
धनी र शक्तिशाली कैदी तुरुन्तै विशेष कोठा, फरक खाना, र व्यक्तिगत सहयोगी पाउँछन्।
यो न्यायको आत्मासँग मेल खाँदैन।
समाधान के?
समान मापदण्ड
कारागारका सबै कैदीलाई समान सुविधा र नियम लागू गर्नुपर्छ—चाहे उनी पूर्व मन्त्री हुन् वा साधारण नागरिक।
कठोर अनुशासन
कारागारलाई सजाय र सुधारको ठाउँ बनाउनुपर्छ, नकि विलासी जीवनको केन्द्र।
मानवअधिकारको सही कार्यान्वयन
न्यूनतम स्वास्थ्य, सफाइ र सुरक्षा सुनिश्चित गर्नुपर्छ, तर ऐशआराम हटाउनुपर्छ।
अपराध पीडितलाई प्राथमिकता
राज्यको स्रोत अपराधीको सुविधा होइन, पीडितको पुनस्र्थापनामा खर्च गर्नुपर्छ।
नियम र कानुन भनेको सबैका लागि समान हुनुपर्छ। धनी, शक्तिशाली वा लोकप्रिय व्यक्तिले विशेष सुविधा पाउने र गरीबले पीडा भोग्ने अवस्था अन्त्य हुनुपर्छ। कारागारको लक्ष्य सुधार र अनुशासन हो—विलासी जीवन होइन। यदि कारागारमा अत्यधिक सुविधा दिइयो भने, यो सजाय होइन, पुरस्कार हुनेछ, जसले समाजमा अपराध घटाउने होइन, उल्टै बढाउनेछ।
नेपालले न्यायको आत्मालाई कायम राख्न चाहन्छ भने कारागार नीति स्पष्ट र समान हुनुपर्छ—अपराधी भनेको अपराधी हो, चाहे उनी जोसुकै किन नहोस्।
